Historia Wielkich Hajduk sięga według potwierdzonych źródeł XVII wieku. W 1627 pojawiły się pierwsze wzmianki o miejscowości, ale w zasadzie jej dzieje łączą się z powstaniem w 1839 roku Bismarckhtte (obecnie Huta Batory). Hajduki Wielkie powstały dopiero w 1903 roku z połączenia Hajduk Dolnych i Górnych, które wcześniej stanowiły odrębne gminy.
Pierwsza wzmianka z nazwą Heyduk pojawiła się 5 stycznia 1627 roku. Choć według niektórych historyków nazwa istniała już wcześniej. Na mapach nazwę Hajduki można znaleźć dopiero w XVIII wieku. Są dwie wersje wyjaśniające pochodzenie nazwy dzisiejszej dzielnicy Chorzowa. Jedna wywodzi się od hajduków, utrzymywanych dawniej przez książąt i rycerzy. Hajdukowie, których zwolnili panowie feudalni mieli stworzyć Górne i Dolne Hajduki, dwie rolnicze osady nad Rawą. Druga wskazuje na niemiecki rodowód nazwy. Według niej Hajduki mają pochodzić od słowa die Heide, co oznacza puszczę, step i wrzosowisko.
Hajduki w porównaniu z innymi osadami w okolicy, powstały i rozwinęły się stosunkowo późno. Powodem mogły być nienajlepsze usytuowanie między lasami i daleka odległość od szlaków komunikacyjnych.
O aktywności gospodarczej Górnych i Dolnych Hajduk świadczyć miały dwa młyny usytuowane na przepływającej przez miejscowości rzece. Dopiero w XVIII wieku pojawiła się nazwa Rawa. Wcześniej rzeka nazywana była Roździanką. W XIX wieku na terenie północnych Hajduk powstały nowe kolonie robotnicze, które szybko uniezależniły się tworząc Nowe Hajduki i Klimzowiec.
W 1840 roku Górne i Dolne Hajduki stały się gminami. Wtedy powstały w Górnych Hajdukach pierwsze obiekty przemysłowe, między innymi szyby kopalni Król.
Właścicielem Hajduk Górnych stał się Wilhelm Ferdynand Elsner von Gronov z Kalinowic. Stąd nazwa utworzonej niedługo potem kolonii Kalina. Hajduki swoją pierwsza szkołę miały dopiero w 1865 roku (dziś budynek stoi pusty naprzeciw Urzędu Skarbowego, jeszcze niedawno mieściła się w nim Biblioteka Pedagogiczna), tylko rok wcześniej niż młodszy Klimzowiec. Od 1845 roku w Hajdukach istnieje kolej. Przełom nastąpił, kiedy uruchomiono w Hajdukach Hutę Bismarck (później Batory) w 1873 roku i destylarnię smoły (obecnie Zakłady Chemiczne Hajduki) w 1888 roku. Dzięki powstaniu dużych zakładów przemysłowych, zmienił się charakter miejscowości na przemysłowy. Hajduki szybko rozbudowały się. Na początku XX wieku huta zatrudniała trzy tysiące pracowników.
15 września 1901 roku miejscowość zyskała kościół Wniebowzięcia NMP, stojący dziś przy głównej ulicy. Poświęcił go kardynał Kopp. 1 kwietnia 1903 roku na mocy dekretu cesarza Wilhelma II z 12 stycznia gminy Górne i Dolne Hajduki połączono w jedną i nadano jej nazwę Bismarckhtte. Nie obyło się przy tym bez protestów miejscowej ludności, która chciała pozostawienia historycznej nazwy. Bismarckhtte liczyła wtedy nieco ponad 14 tysięcy mieszkańców.
W tym samym roku uruchomiona została Ochotnicza Straż Pożarna, a trzy lata później powstała zajezdnia tramwajowa. W czasie wojny huta Bismarcka otrzymywała mnóstwo zamówień na potrzeby frontu.
Zaraz po I wojnie światowej na Śląsku odżyły dążenia niepodległościowe. Wyrazem tego był powstały w 1920 roku klub sportowy Ruch, którego nazwa nawiązywała do ruchów narodowowyzwoleńczych.
Po przyłączeniu miejscowości do Polski w 1922 roku, nadano jej nazwę Wielkie Hajduki.
W 1939 roku połączono ją z Chorzowem. Od wtedy z przerwą na druga wojnę światową, południowa dzielnica Chorzowa nosi nazwę Batorego. Interesujące jest pochodzenie nazwy dzielnicy. Bezpośrednio król Stefan Batory nie miał żadnego związku z Chorzowem, choć niektórzy dopatrywali się związków pomiędzy Stefanem Batorym, a nazwą Hajduki. Twierdzili, że w okolicach dzisiejszego Chorzowa Batorego stacjonowały wojska króla Batorego. Znani na Węgrzech hajducy to inaczej piechurzy. Żaden historyk tego nie potwierdził, choć taka hipoteza pasowałaby do rozstrzygnięcia pochodzenia nazwy Chorzów Batory.
Nazwa Batory ma jednak swoją genezę ściśle związaną z hutą i powstała… z przypadku. W latach trzydziestych, po przejęciu przez Polskę Bismarckhtte, należało poszukać odpowiedniej polskiej nazwy. Żeby jednak nie zmieniać znaku firmowego (litery „B” z koroną w godle), trzeba było znaleźć osobę, której nazwisko zaczynałoby się od tej litery. Nazwisko króla Stefana Batorego pasowało doskonale.
Hajduki szczycą się wieloma znanymi ludźmi, ale chyba najbardziej zasłużoną osobistością Hajduk jest błogosławiony ks. Józef Czempiel, proboszcz parafii Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, budowniczego kościoła Najświętszego Serca Pana Jezusa. Dzięki niemu w Hajdukach działało ponad trzydzieści towarzystw i bractw kościelnych, organizowano wykłady, kursy, przedstawienia teatralne, dni myśli społecznej, dni książki. Szczególną troską ks. Czempiel obejmował rodziny dotknięte nędzą i bezrobociem.
(prym)
Źródła:
- Roman Liczba, Chorzów A.D. 2000. Nietypowy przewodnik po mieście dla młodzieży i dorosłych, Chorzów 2000
- Jacek Kurek, Historia Wielkich Hajduk, Chorzów Batory – Wielkie Hajduki 2001